چگونگی تکریم سالمندان از منظر زنان مراقب در خانواده های مذهبی : مطالعه‌ای کیفی

چگونگی تکریم سالمندان از منظر زنان مراقب در خانواده‌های مذهبی: مطالعه‌ای کیفی

فرزانه شفق^[1] | زهرا یوسفی^[2] | غلامرضا منشئی^[3]

چکیده

اسلام دینی است که مراقبت از سالمندان را امری ضروری و ارزشمند به حساب می­آورد و بر آن تأکید دارد. با اینکه بسیاری از فرزندان مسئولیت مراقبت از والدین سالمند خود را بر عهده نمی­گیرند ولی شواهد حاکی از آن است که زنان مراقب در خانواده­های مذهبی نسبت به این وظیفه خود متعهدانه عمل کرده و به‌صورت کارآمدی به والدین خود رسیدگی می­­کنند و این سؤال را در ذهن برمی­انگیزند که چگونه این مهم را به انجام می­رسانند؟ از این‌رو پژوهش حاضر با هدف چگونگی تکریم سالمندان از منظر زنان مراقب در خانواده­های مذهبی انجام شد. روش مطالعه تحلیل مضمون تعمقی بود. از بین زنان مراقب سالمند در شهر اردستان با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند 12 نفر برای مشارکت در پژوهش انتخاب و مورد مصاحبه قرار گرفتند. ابزار پژوش مصاحبه نیمه ساختار یافته بود. داده­­ها به روش شش مرحله­ای کلارک و براون تحلیل شدند. نتایج حاصل از تحلیل مصاحبه­ها نشان داد که مراقبت موفق از سالمندان حاوی چهار مضمون هسته­­ای است: انگیزش برای تکریم با کدهای سازمان‌دهنده (انگیزش مذهبی و خانوادگی)، صفات تکریم کننده (صفات شخصیت، تجارب طی زندگی)، علل تکریم (تربیت دینی در گذشته، ادامه تربیت در زمان حال) و چگونگی تاب‌آوری در مسیر تکریم (عوامل عاطفی آرام‌کننده، چگونگی گذران اوقات فراغت، معنا در زندگی). با توجه به نتایج، می­توان آموزش‌های غنای روانی و معنوی برای مراقبین سالمندان تهیه کرد تا ویژگی­های لازم برای مراقبت کریمانه از سالمند و تاب­آوری در آنان تقویت شود.

کلیدواژه‌‌ها: تکریم سالمندان، زنان مراقب، تحلیل مضمون تعمقی.

[1]. دانشجوی دکتری مشاوره وراهنمایی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.

2.نویسنده مسئول: استادیار، گروه روان شناسی بالینی، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.                                                                          Z.yousefi@khuisf.ac.ir

3. دانشیار، گروه روان شناسی بالینی، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.

مقدمه

حمایت از سالمندان^[1]، از اموری است که همواره مورد تأکید دین مبین اسلام قرار دارد و به‌عنوان یک ارزش بر آن تأکید می­شود به‌ویژه از آن جهت که آنها گنجینه­ای از دانش، تجربیات، معلومات و اندیشه­ها به حساب می­آیند. از این‌رو باید مورد دلجویی، محبت و احترام قرار گیرند و شخصیت­شان گرامی داشته شود (فخرزاده و سلطانی مهاجر، 1396). رسول خدا (ص) در زمینه تکریم سالمندان می‌فرماید: به پیران و بزرگان خود احترام کنید و بر کوچک‌تران خود رحمت و عنایت داشته باشید (کلینی، اصول کافی، 1372، ص 156). سالمندان در این دوران ویژگی­های خاص خود را دارند که معمولاً با خواسته­ها و ویژگی­های مراقبین در تضاد است (لول^[2]، 2006). برخی از آنان ممکن است دچار بحران کمال در برابر ناامیدی گردند و در این مرحله کلیه مسائل مهم زندگی همچون ازدواج، فرزندان، دستاوردهای شغلی و خانوادگی، امور مالی و ارتباطی و کلیه­ی پیروزی­ها و شکست­ها مدنظر قرار می‌گیرند (ماری^[3]، 2021) و ادراک رضایت‌بخش آنان از گذشته‌شان عامل مهمی در کامیابی و آرامش آنان است (بارزوف^[4]، 2011).

به هر حال سالمندان به علت کاهش توانایی­های جسمانی ممکن است خلق افسرده و احساس بیهودگی و مزاحمت را تجربه کنند و استرس بیشتری را تجربه کنند (بابازاده، سرخوشی، بهادری، مرادی و شریعت، 2016). کاهش توانایی حرکت، دردهای مزمن، ناتوانی یا دیگر بیماری­ها به همراه مشکلات دیگری مانند مرگ نزدیکان و کاهش درآمد به دلیل بازنشستگی، همگی می­توانند تنش زیادی را به سالمندان وارد کنند (دیمازون­لارنس و میشل^[5]، 2017). سلامت روان این گروه متأثر از سلامت جسمانی آنان است و در عین حال، حالات ناخوش روانی نیز می­تواند بر وضعیت جسمانی آنان اثر بگذارد (براتی، فتحی، سلطانیان و معینی، 1391).

یکی از نیازهای مهم در دوره­ی سالمندی احساس امنیت است و فرد سالمند نیاز دارد به کسانی که به زندگی او معنا می‌بخشند نزدیک باشد (احمد و موحامد^[6]، 2022). توجه، رسیدگی و اهمیت دادن به احساسات سالمندان از ابتلای آن‌ها به افسردگی^[7] جلوگیری می‌کند و خلق آنان را در مسیر مثبت بالا می‌برد (مرتضوی، افتخار اردبیلی و درعلی، 1390). بی‌توجهی به احساسات سالمندان نه تنها علائم و عوارض پیری را در بین آنان افزایش می­دهد؛ بلکه علائمی همچون اختلال خواب^[8]؛ اختلال در اشتها^[9] و اختلال در تمرکز و توجه و حافظه^[10] را نیز در پی دارد (نجفی و همکاران، 1392). ارضای نیازهای عاطفی سالمندان می­تواند آسیب‌پذیری، احساس تنهایی^[11]، دلتنگی، جدا ماندگی و طرد را در بین آنان کاهش داده و همچنین احساس امید^[12]، سودمندی و علاقه‌مندی در بین آن­ها را افزایش دهد (ساس^[13] و همکاران، 2017). لذا می‌توان گفت که رضایت یا عدم رضایت سالمندان از وضعیت زندگی تا حد زیادی متأثر از مراقبتی است که از جانب فرزندان دریافت می‌کنند.

مراقبت از سالمندان به مهارت­های خاصی از سوی مراقب یا مراقبین نیاز دارد که مستلزم درک بیولوژیکی، روان‌شناختی، اجتماعی و فرهنگی سالمندان است (چادهاری و اوسوالد^[14]، 2019). درواقع مراقبت از افراد سالمند به این باور نیاز دارد که سالمندان اشخاصی هستند با تجارب مهم اجتماعی و به توسعه و رشد جامعه کمک­های اساسی کرده­اند. از این‌رو نگاه مراقبین به مراقبت از سالمندان باید با احترام، ارزیابی انسانی و درک مناسب از روند زندگی آنان همراه باشد (فارونبی، ادوبلی، فارونبی، موسا و آیومولو^[15]، 2017). چنین نگاهی می­تواند امید به زندگی را بهبود ببخشد (کیانی، لطیفی و یوسفی، 1398).

این دیدگاه مستلزم آن است که مراقبین سالمندان، مراقبت از سالمندان را یک ارزش انسانی مهم تلفی کنند نه اتلاف وقت (کیسوتوراوا^[16]، 2021). به هر حال علیرغم تلاش­های فراوان جهت  بهبود مراقبت از سالمندان، به نظر می­رسد آنان از وضعیت مراقبتی خود و به‌خصوص دور شدن از نزدیکان و عزیزان خود ناراضی بوده و علاقه­مند به حضور در کنار خانواده هستند
(ازیلانا، مچمود، افندی و ماچپورا^[17]، 2019). در فرهنگ ایرانی نیز بسیاری از آموزه­های اسلامی بر نگهداری از سالمندان تأکید دارد. در همین راستا در اسلام توجه زیادی به حرمت افراد مسن شده است (فخر زاده و سلطانی مهاجر، 1396).

 خداوند متعال در قرآن کریم پیرامون اهمیت مراقبت از سالمندان می‌فرماید: و خداوند مقرر کرده است که شما کسی را جز او پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر خود احسان کنید. اگر یک یا هر دو آنها به سن کهن‌سالی رسیدند، مبادا به آنها کلمه­ای با بی‌احترامی یا فریاد به زبان برانید و با آنها با احترام و اکرام رفتار کنید. پایین به بالا و با تسلیم و فروتنی از طریق رحمت، به آنها نگاه کنید و افراد با ایمان می­گویند: پروردگارا بر آنها رحمت خود را جاری کن همان‌گونه که آن­ها رحمت­شان را به من مبذول داشتند وقتی‌که من کوچک بودم (سوره اسراء، آیه 23 و 24). پیامبر خدا (ص) می­فرماید: احترام به مسلمان سالخورده، احترام به خداوند است (کنز العمال، ص 383). در اسلام رعایت حقوق سالمندان در جامعه ضروری است و حتی یکی از وظایف عمده دولت فراهم نمودن شرایط زندگی شرافتمندانه برای افراد مسن و از کار افتاده در جامعه است و فراتر از رعایت حقوق بر تکریم آنان تأکید شده است (فخرزاده و سلطانی مهاجر، 1396).

به هر حال در فرهنگ ایرانی مراقبت از سالمندان توسط اعضای خانواده مورد توجه است و همچنان عده­ی زیادی از مردم نسبت به سپردن افراد مسن به سرای سالمندان نگرش بسیار منفی دارند و آن را عملی ناپسند می­دانند (مندگاری، ترکاشوند و عباسی، 1399). علیرغم این نگرش برخی از خانواده­ها در نگهداری از سالمندان و کیفیت و کمیت این نگهداری دچار تعارض یا مشکل هستند و این تعارضات بر سلامت سالمندان در ابعاد مختلف درون فردی و بین فردی تأثیر منفی می­گذارد (موری^[18]، 2019).

تاکنون پژوهش‌های زیادی در زمینه مراقبت از سالمندان انجام شده است. برای مثال برادلی^[19] (1996) چوپین و بوریگارد^[20] (2021) نشان دادند که سالمندان در حین مراقبت ممکن است در معرض انواع آزارهای جنسی، جسمی، روانی و اجتماعی و غفلت هدفمند یا غیرهدفمند قرار بگیرند. عبدی، ترجمان و برجیان (2019) نشان دادند که حدود 48% از سالمندان در ایران مورد آزار قرار می‌گیرند. در همین راستا مکارون، باک­راک و رزلند^[21] (2020) نشان دادند که در دوران شیوع کرونا ویروس، سالمندان در معرض رفتارهای آسیب­زای مراقبین قرار گرفته­اند. سن و ماریک^[22] (2020) طی پژوهشی نشان دادند درآمد پایین­تر از هزینه‌ها و نبود امنیت اجتماعی منجر به مراقبت ضعیف شده و آنان را در معرض سالمند آزاری قرار می‌دهد. سهامی، سعادتی و نامجو (1396) نشان دادند که وابستگی بین فردی در سالمندان با امید به زندگی در آنان مرتبط است. فرهادی و همکاران (1395) طی پژوهشی نشان دادند ادراک مراقبان از مراقبت می­تواند تحت تأثیر عوامل مختلف فردی، اجتماعی و فرهنگی قرار گیرد و همین ارزیابی ذهنی سبب می­شود که با وجود تنش‌زا بودن شرایط مراقبت، همه­ی افراد درک یکسانی از شرایط محیط نداشته باشند و برخی تجربیات مثبتی در این شرایط داشته باشند و برخی دیگر تنش را بیشتر از آنچه وجود دارد درک نمایند.

به هرحال تجارب ارزشمند این خانواده­ها در جهت تکریم سالمندان می­تواند گنجینه­ای ارزشمند، راهگشا و الگوی مناسب برای خانواده‌هایی باشد که خواهان مراقبت بهینه و تکریم سالمندان خویش هستند اما با مسیر آن آشنایی ندارند. از این‌رو چگونگی تکریم سالمندان موضوع پژوهشی مناسبی در این زمینه می‌تواند باشد. نتایج این پژوهش همچنین می­تواند حاوی نکات مهمی برای کسانی باشد که سال­های میان­سالی را پشت سر می­گذارند و لازم است تا برای سالمندی آماده شوند. از این‌رو این پژوهش با هدف پاسخگویی به این سؤال انجام شد که از منظر زنان مراقبت سالمند در خانواده­های مذهبی و تکریم سالمندان حاوی چه مؤلفه‌هایی است؟

روش پژوهش

با توجه به اینکه موضوع این پژوهش چگونگی تکریم سالمندان از منظر زنان مراقب در خانواده­های مذهبی بود، به این ترتیب این پژوهش از نوع کیفی و از نوع تحلیل مضمون تعمقی^[23] (براون و کلارک^[24]، 2019) بود. این روش رویکردی تفسیری و قابل دسترس و از لحاظ نظری انعطاف‌پذیر است که برای تجزیه و تحلیل داده‌های کیفی مورد استفاده قرار می­گیرد. با توجه به ویژگی­های این روش که عبارت‌اند از پاسخ به سؤالات گسترده یا محدود در مورد تجارب، دیدگاه‌ها و ادراکات افراد و بازنمایی یک پدیده معین؛ قابلیت هماهنگی با مفاهیمی از زمینه‌های مختلف و رویکردهای تحقیقاتی مختلف (استقرایی، قیاسی و معنایی)، توضیح تجربیات، ادراکات، دیدگاه­ها یا بازنمایی افراد از یک موضوع معین، توصیف موضوعاتی که تجربه­های زیسته گروه­های اجتماعی خاص را نشان می­دهد، تناسب با مطالعه عواملی که بر فرآیندها یا پدیده­های خاص تأثیر می‌گذارند را دارد و از سوی دیگر این روش زمانی استفاده می­شود که هیچ نظریه از پیش موجودی وجود ندارد (براون، کلارک و هایفیلد^[25]، 2015). بنابراین با توجه به اینکه در خصوص تکریم سالمندان در خانواده، نظریه­ای از پیش موجود نبود و با توجه به ویژگی­های مذکور، از این روش برای تحلیل دیدگاه زنان مذهبی موفق در مراقبت خانگی از سالمندان استفاده شد. در پژوهش حاضر جمعیت مشارکت‌کننده کلیه­ی زنان مذهبی در شهرستان اردستان بودند که حداقل به مدت یک­ سال از یک سالمند به شکل خانوادگی مراقبت می­کردند؛ بنابراین نمونه­گیری به شکل ترکیبی هدفمند و گلوله برفی از بین زنان مذهبی مراقب انتخاب شد. به این ترتیب که مصاحبه با یکی از مراقبینی شروع شد که مراقب سالمندان در خانواده بود و محقق او را می­شناخت و سپس او مراقب دیگری را معرفی کرد و به این ترتیب مصاحبه­ها تا دوازده نفر ادامه یافت. انتخاب شرکت‌کنندگان تا اشباع داده‌ها ادامه یافت. اشباع داده‌ها پس از نه شرکت­کننده مشاهده ‌شد. با این حال تعداد آزمودنی‌ها تا دوازده نفر افزایش یافت. ملاک ورود به این پژوهش عبارت بودند از تمایل به شرکت در مصاحبه، مراقبت حداقل یک ساله از سالمند در محیط خانواده. علاوه بر اینکه به هنگام معرفی شدن به‌عنوان شرکت‌کننده، به هنگام ارزیابی اولیه و بر اساس خودارزیابی خود را متدین و دین­دار بدانند و در رتبه‌بندی کارت ارزش­ها، ارزش­های مذهبی برای آنان رتبه اول را داشته باشد. ملاک­های خروج عبارت بودند از انصراف از ادامه حضور در پژوهش، داشتن شغل مراقبت از سالمند در کنار سالمند خانواده، تجربه کمتر از یک سال مراقبت.

ابزار پژوهش مصاحبه نیمه‌ساختاریافته بود. سؤالات مصاحبه بر اساس تجارب زنان در خانواده­های مذهبی در خصوص مراقبت از سالمندان خانوادگی بود که پس از بررسی توسط سه متخصص و یک ارزیابی اولیه به‌منظور قابل فهم بودن، در یک مصاحبه مقدماتی مورد استفاده قرار گرفت. عناوین و موضوعاتی که بحث می­شد یکسان بود و در بردارنده سؤالاتی در مورد تجارب مراقبت از سالمند بود که توانسته بود بر انتخاب مسیر آنان مؤثر باشد ابعادی نظیر ویژگی‌های سالمندان، فشارهای ادراکی و همچنین تجارب مراقبتی، محتوای سؤالات پژوهش را تشکیل می‌دادند. که به چند مورد از سؤالات مصاحبه اشاره می­شود: شما مراقبت از سالمند را از چه کسی آموختید؟ چگونه توان ادامه مسیر مراقبت را پیدا کردید؟ چطور انرژی می­گرفتید؟ انگیزه­های شما برای مراقبت از سالمند چیست؟. به‌منظور رعایت اصول اخلاقی موارد ذیل مدنظر قرار گرفت: مصاحبه با آگاهی و رضایت کامل آنها انجام و به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که مشخصات آنها محرمانه باقی خواهد ماند همچنین آنها این اجازه را داشتند که در هر مرحله­ای از مطالعه بدون آنکه پیامدی برای آنها داشته باشد از پژوهش خارج شوند. همه مصاحبه­ها ضبط می­شد. علاوه بر ضبط صدا، یادداشت‌برداری نیز صورت گرفت. کار دیگری که برای درک صحیح گفته­های شرکت‌کننده‌ها صورت می­گرفت این بود که غال با گفته‌های آن­ها به‌طور خلاصه بازگو می‌شد و از آن­ها خواسته
 می­شد تا صحت درک گفته‌هایشان را تائید کنند. مصاحبه­ها در محیط دلخواه شرکت‌کنندگان مانند مرکز مشاوره، یا محل زندگی انجام شد. مدت زمان هر مصاحبه بین 45 تا 60 دقیقه بود.

تحلیل داده‌ها: به‌منظور پاسخگویی به سؤال پژوهش «از منظر زنان مذهبی مراقبت سالمند در خانواده و تکریم سالمندان حاوی چه مؤلفه‌هایی است؟ از تحلیل مضمون تعمقی بدین شرح استفاده شد. 1) آشنا شدن با داده‌ها، 2) تولید کدهای اولیه، 3) جستجوی مقوله‌ها، 4) بررسی مقوله‌ها،5) تعریف و نام‌گذاری  6) آماده‌سازی گزارش .

اعتبار یابی داده‌ها: به‌منظور افزایش صحت و استحکام داده‌ها از ارزیابی مقبولیت^[26]، انتقال‌پذیری و تناسب^[27]، تصدیق و تائید^[28]، و اطمینان و اثبات^[29] استفاده شد (هایس و مک­کابین^[30]، 2021). برای ارزیابی مقبولیت داده‌ها، نتایج تجزیه‌وتحلیل به سایر اعضا گروه تحقیق ارائه و از نظرات تکمیلی و انتقادی آنان استفاده شد. برای افزایش انتقال‌پذیری و تناسب، نمونه‌های متناسب یعنی زنانی که مراقب سالمندان خانوادگی خود بودند برای شرکت در مطالعه انتخاب شدند، مشارکت‌کنندگان و مراحل مطالعه به‌خوبی توصیف و امکان بررسی دقیق مستندات مطالعه، فراهم گردید. همچنین اطلاعات اکتشافی از هر مصاحبه را در اختیار خودِ مصاحبه­شونده­ها قرار داده شد و پس از نظرخواهی از آن­ها در مورد صحت و سقم اطلاعات، تغییرات لازم اِعمال می­شد.

یافته­ها

جدول 1. ویژگی‌های جمعیت شناختی شرکت‌کنندگان

جدول 1 ویژگی­های جمعیت شناختی شرکت‌کنندگان را نشان می­دهد. در این پژوهش تمام شرکت‌کنندگان متجاهل بودند. حداقل 1 خواهر یا برادر و حداکثر 7 خواهر یا برادر داشتند. میانگین سن شرکت‌کنندگان 08/50 بود. از این دوازده نفر 6 نفر خانه‌دار و مابقی شاغل بودند. همه آنان از والدین خویش نگه­داری می­کردند و برخی از آنان سابقه مراقبت از والدین همسرشان را نیز داشتند. از بین مراقبین 2 نفر وضعیت سلامتی کامل نداشتند و تحت درمان بودند و 3 نفر از سالمندان نیز به مراقبت خاص نیاز داشتند.

از 245 عبارت مرتبط با تکریم سالمندان 32 مقوله پایه، 9 مقوله سازمان‌دهنده و 4 مقوله هسته­ای برای تکریم سالمندان حاصل شد که عبارت‌اند از: انگیزش برای تکریم با کدهای سازمان‌دهنده (انگیزش مذهبی و خانوادگی)، صفات تکریم کننده با کدهای سازمان‌دهنده (صفات شخصیتی، تجارب طی زندگی) علل تکریم با کدهای سازمان­دهنده (تربیت دینی در گذشته، ادامه تربیت در زمان حال) و چگونگی تاب‌آوری در مسیر تکریم با کدهای سازمان‌دهنده (عوامل عاطفی آرام‌کننده، چگونگی گذران اوقات فراغت، معنادار زندگی). جدول 2 مقوله­بندی­ها را نشان می‌دهد.

جدول 2. مقوله­بندی­های تکریم سالمندان در بین زنان مراقب در خانواده­های مذهبی

ادامه جدول 2. مقوله­بندی­های تکریم سالمندان در بین زنان مراقب در خانواده­های مذهبی

انگیزش: تحلیل مضمون مصاحبه با زنان مراقب سالمند در خانواده‌های مذهبی نشان داد که یکی از مقوله‌های هسته­ای، انگیزش است که نشان ­می‌دهد در تکریم سالمندان توسط فرزندان، مسئله انگیزش نقش مهمی دارد و فرزندان به این کار میل و گرایش دارند که شامل دو مقوله سازمان­دهنده انگیزش مذهبی و انگیزش خانوادگی می­شد. بر اساس انگیزش مذهبی، اصول و عقاید مذهبی در انگیزش نقش فراوان دارند و آنان به رضای خدا اهمیت می­داند برای مثال زهره می­گوید: «واقعاً چه چیز بالاتر از رضای خدا و رضای خدا در احسان به والدین است». آنان خود را نیازمند به دعای والدین می­دانستند فخری می­گوید: «دعای پدر و مادر و رضایت اونا لازمه زندگی است». در همین راستا آنان از باورهای تسهیل گر مذهبی برخوردار بودند، سیمین می­گوید: «دنیا گذرا است، سخت و تلخش می­گذره خوشی و لذتش هم می­گذره اما مراقبت از والدین توشه­ی آخرته». فروغ می­گوید: «از بچگی در خانواده­ای بزرگ شدم که باورهای مذهبی نهادینه می­شد و باور داشتیم که بی­توجهی به والدین مکافات سنگین داره». نیاز به قرب خدا دیگر عامل انگیزش مذهبی بود، زهرا می­گوید: «من همیشه این حدیث حضرت رسول (ص) آویزه گوشم هست که وای به کسی که پدر و مادر پیر داره ولی از طریق اونا نتونه به بهشت برسه، بالاخره یه راه مهم برای نزدیک شدن به خدا احترام والدینه».

بر اساس مقوله سازمان‌دهنده­ی انگیزش خانوادگی، مراقبین درکنار مراقبت بر اساس ارزش­های مذهبی، براساس سایر نیازها نیز از والدین مراقبت می­کردند که شامل مقولات پایه­ای زیر بود: اولویت دادن به انسجام خانواده که نشان دهنده­ی آن بود که آنان مراقبت از والدین را پایه­ی حفظ نزدیکی اعضاء به هم می­دانند، در همین رابطه مریم می­گوید: «بالاخره بزرگ‌ترها مثل نخ تسبیح هستند اگر مراقبشون باشیم خانواده دور هم جمع میشن»، دوست داشتن والدین، کد پایه­ی دیگر بود. وجیهه می­گوید: «مادرم را خیلی دوست دارم دیدم تو کودکی که چقدر برای ما رنج و زحمت کشید».

احساس دین نسبت به والدین و اهمیت دادن به شادی والدین کد پایه­ی دیگر در این مقوله­ی سازمان‌دهنده بود، مهناز می‌گوید: «خودم را مدیون به پدرم میدونم اگر بهشون رسیدگی نکنم دچار عذاب وجدان میشم»، زهره می­گوید: «آدمی هستم که رضایت مادرم برام مهمه، دوست دارم شاد باشه و غصه نخوره که بچه­هاش بی­تفاوت شدن».

صفات شخصیت تکریم کننده: یکی دیگر از مقوله‌های هسته­ای است که نشان ­داد صفات فرزندان در تکریم سالمندان نقش مهمی دارد و فرزندان دارای ویژگی­هایی هستند که به تکریم والدین در بین آنان کمک می‌کند. مقوله سازمان‌دهنده­ی صفات شخصیت نشان می‌داد که در این موقعیت زندگی نیز شخصیت نقش کلیدی دارد، این مقوله سازمان‌دهنده شامل مقولات پایه­ای زیر بود: وظیفه‌شناسی، اقدس می­گوید: «کاری که قراره برای کسی بکنم به نحو احسن انجام میدم حالا دیگه مادر و پدر که جای خود را دارند». نوع‌دوستی، فروغ می‌گوید «آدم دلرحمی هستم طاقت اینکه ببینم کسی داره آزار میبینه را ندارم». برخورداری از روحیه­ی همکاری، فرشته می‌گوید: «روزی که دیگه تصمیم گرفتیم هر روز به مادرمون سربزنیم خواهر بزرگترم برنامه را عادلانه نوشت و به همه داد و همگی هم رعایت می‌کنیم و سر ساعت و روز خودمون تو هفته پیش مادرم هستیم». باور به کار گروهی، فخری می­گوید: «یک دست صدا نداره وقتی همه به هم کمک می­کنیم کار راحت‌تر پیش میره».

در همین مقوله­ی هسته­ای، دبگر مقوله­ی سازمان­دهنده­ تجارب طی زندگی بود. در واقع مراقبین در مسیر زندگی آموخته‌هایی داشتند که ذخایر لازم برای مراقبت از والدین سالمند را فراهم می­کرد. از جمله داشتن سابقه مراقبت از سالمند در دوره‌های قبلی زندگی، زهره می­گوید: «قبل از اینکه به این سن و سال برسم همون اوایل عروسیمون مادرشوهرم سکته کرد و چند سالی به جا افتاد و همه به نحو احسن ازش مراقبت کردیم تا به رحمت خدا رفت اوایلش برام سخت بود ولی من هم قبول کردم؛ و خیلی خوب مراقبت می کردیم ». داشتن الگوی موفق در مراقبت از سالمند، شهلا می‌گوید: «قبل از اینکه پدرم این‌جور بشه دو تا عمه­هام و شوهراشون حدود ده سالی به جا افتادند و واقعا بچه­های عمه­هام برای مادر و پدرشون سنگ تموم گذاشتن اغراق نیست اگه بگم هر کدوم حدود بیست سالی پدر- مادرداری می­کردند».

چگونگی تاب­آوری: تحلیل مضمون مصاحبه با زنان مراقب در خانواده‌های مذهبی نشان داد که یکی از مقوله‌های هسته­ای در تکریم سالمندان چگونگی تاب­آوری است که نشان ­داد در تکریم سالمندان تاب­آوری مراقب، یکی از پایه­های مهم تکریم سالمند است و فرزندان از شیوه­هایی برای ادامه این مسیر بهره می­برند که خستگی آنان را کاهش داده و به آنان انرژی لازم برای ادامه مسیر را می­دهد. از جمله کدهای سازمان‌دهنده در این مقوله‌ی هسته‌ای معنا در زندگی بود که نشان می­داد مراقبین باورهایی دارند که معنای زندگی و معنایابی را برای آنان تسهیل می‌کرد از جمله: باور به ارزشمندی مراقبت بهینه از والدین و باور به رنج ناشی از مراقبت والدین مایه رشد و پختگی، زهره می­گوید: «مراقبت از مادرم گاهی من را خسته می‌کنه شوهرم غر میزنه اما به اونم میگم و معتقدم که هر کی از والدینش مراقبت می‌کنه باعث افتخار خودشه» فخری می‌گوید: «همیشه که رشد و پختگی در انجام امور دلخواه نیست من به چشم خودم دیدم که شوهرم رنج زیادی برای مراقبت از والدینش تحمل کرد ولی این کار پخته‌تر و آرم‌ترش کرد ». در همین مقوله­ی هسته­ای، مقوله­ی سازمان‌دهنده­ی عوامل عاطفی آرام‌کننده نیز عامل مؤثر در تاب­آوری بود: مراقبین کارهایی انجام می­دادند که باعث تخلیه هیجانات منفی می­شد و به لحاظ عاطفی به آنان کمک می‌کرد تا شرایط را تحمل کنند و شامل مقولات پایه­ای زیر بود: درد و دل کردن، سهیلا می­گوید: «بعضی وقتا برای دخترم درد و دل می‌کنم شنونده­ی خوبیه این کار خیلی آرومم می‌کنه انگار از افکار منفی نجات پیدا می­کنم». به دل نگرفتن، محبوبه می‌گوید: «مادرم کلاً هرکاری براشون بکنی غر میزنن ولی من به دل نمی­گیرم، کلا چیز زیادی از بدی دیگران تو خاطرم نمی­مونه». انرژی گرفتن از نوه­ها و فرزندان، زهره می­گوید: «وقتی از پیش مادرم میام و شیفتم تموم میشه میام خونه بچه­ها و نوه­هام میان سرم، جون تازه می­گیرم؛ گاهی نوه­ها را با خودم می­برم خونه­ی مادرم، مادرم خوشحال میشه».

مقوله سازمان‌دهنده­ی چگونگی گذران اوقات فراغت دیگر عامل در تاب­آروی بود که نشان می­داد مراقبین کارهایی انجام می­دادند که برای آنان فرحبخش بود و آنان را سرحال می­کرد که شامل این کد بندیهای اولیه بود: رفتن به امامزاده، وجیهه می­گوید: «این نزدیکی یه امامزاده هست عصرای پنجشنبه میرم امامزاده، فامیل هستند، میرم سر اموات، اینا به من انرژی میده و حالم را خوب می‌کنه». نگهداری از باغچه، شهناز می­گوید: «یک باغچه دارم، میرم به گلکاری، کندن علف­ها، رسیدگی به درخت­ها، سبزی می­کارم و خلاصه حالم با این باغچه خوب میشه». انجام کار هنری، مهناز می­گوید: «من وقتی پیش مادرم هستم و کارام را کردم میشینم به بافتنی، بافتنی حالم را خوب می‌کنه». رفتن به کلاس ورزش، سهیلا می­گوید: «صبح به صبح نزدیک خونه میرم پارک نزدیک خونه ورزش بانوان داره، این ورزش کردن واقعاً من را شاداب نگه داشته». صله‌رحم، شهلا می­گوید: «ما هرچند وقت یکبار دور هم جمع میشیم، هرکس غذاش را میاره دورهم می‌خوریم و میگیم و می‌خندیم اینکار هم حال پدر و مادرم را خوب می‌کنه هم حال ما را خوب می‌کنه».

علل علاقه به مراقبت. تحلیل مضمون مصاحبه با زنان مراقب در خانواده‌های مذهبی نشان داد که یکی از مقوله‌های هسته­ای در تکریم سالمندان علل علاقه به تکریم سالمند بود که نشان می­داد علاقه به احترام والدین دلایلی دارد که آنان را به این کار علاقه‌مند می­کند؛ که این علل یا مربوط به گذشته بودند یا مربوط به آینده. در واقع مراقبین در سابقه زندگی خود تجاربی داشتند که آنان را به تکریم سالمندان علاقه­مند می­کرد که شامل مقولات پایه­ای زیر بود: مهر و محبت قدیمی والدین، فخری می­گوید: «مادرم واقعاً مهربون بود و زحمتکش از جونش برای ما مایه می­گذاشت از دهنش می‌گرفت و به دهن ما می­گذاشت حالا وقتشه که براش جبران کنم». شکل‌گیری ارزش­های مذهبی در کودکی، سیمین می­گوید: «با مادرم می­رفتم مسجد، می­رفتم روضه، می­رفتم امامزاده، خیلی برای امام حسین (ع) گریه می­کرد». شکل‌گیری ارزش­های خانوادگی، فروغ می­گوید: «پدرم از مادربزرگم به نحو احسن مراقبت کرد، خیلی خودش احترام مادرش را داشت، عاشق فامیل بود چه خانواده مادرم چه خانواده خودش». در مقوله سازمان‌دهنده علل مربوط به زمان حال، مراقبین به دلایلی که مربوط به زمان حال بود به مراقبت و تکریم سالمند علاقه نشان می­دادند که شامل این مقولات پایه­ بود: آموزش عملی تکریم بزرگ‌ترها، شهلا می­گوید: «بالاخره بچه­هام دارند میبینند که من از دل و جون از پدر و مادرم مراقبت کردم و می­کنم و این بهترین نوع آموزشه». نیاز به والدین، سهیلا می­گوید: «نه فقط مامانم الان به من نیاز داره بلکه منم به اون نیاز دارم وقتی میام پیشش روحم تازه میشه و از صمیم قلبم نمی­خوام سایش از سرمون کم بشه».

بحث و نتیجه­گیری

پژوهش حاضر با هدف چگونگی تکریم سالمندان از منظر زنان مراقب در خانواده‌های مذهبی انجام شد به این منظور از دوازده زن که حداقل یک سال تجربه مراقبت از سالمند در خانواده را داشتند مصاحبه به عمل آمد. نتایج تحلیل مضمون تعمقی به روش استقرایی نشان داد که مراقبت بهینه از چهار مخلفه مهم تشکیل شده است که در ادامه به شکل مستقل به بحث و بررسی گذاشته می­شوند. این زنان همگی در مراقبت از والدین خود مشارکت فعال داشتند و نکته جالب توجه آن بود که هفت نفر از این مراقبین بالای 50 سال سن داشتند و دو تن از آنان بالای 60 سال سن داشتند و با احساس مسئولیت هر چه تمام­تر از والدین خود مراقبت می­کردند نتایج نشان داد در تکریم سالمندان توسط این زنان چهار مؤلفه نقش اساسی دارند که عبارت بودند از: انگیزش، صفات، علل علاقه به تکریم و تاب­آوری.

گرچه پژوهشی با عنوان پژوهش حاضر انجام نشده است اما به هر ترتیب یافته­ها نشان می­دهد چنانچه در مراقبت خانگی اجبار وجود داشته باشد و تکریم سالمندان مورد توجه مراقبین نباشد ممکن است پدیده سالمند آزاری رخ دهد برادلی (1996) عبدی، ترجمان و برجیان (2019) مک مارون، باک­راک و رزلند (2020) سن و ماریک (2020) چوپین و بوریگارد (2021) به این نکته مهم اشاره کردند که مراقبت از سالمندان به عوض اینکه با تکریم همراه باشد ممکن است با آزار آنان همراه شود. شاید از همین رو باشد که برخی مراقبین به علت این­که متوجه می­شوند مراقبت آنان می­تواند به سالمند آزاری منجر گردد والدین خود را به آسایشگاه می­سپارند

در این پژوهش یکی از مؤلفه‌های مستخرج از مصاحبه­ها انگیزش تکریم سالمندان در خانواده بود که نشان می­داد نیروهای انگیزشی شامل دو نوع عمده مذهبی و خانوادگی بود که در انگیزش مذهبی رضای خدا، جبران کردن زحمات سالمندان، اهمیت دادن به دعای والدین، رضایت والدین و باورهای تسهیل‌کننده مذهبی پنج عامل مهم در میل آنان به تکریم والدین سالمند بود. این یافته با یافته­های محمدی شاه­بلاغی، دباغی و یادآورنیک­روش (1386) که نشان دادند باورهای مراقبت‌کننده و رابطه مثبت مراقب و مراقبت‌کننده بر انگیزش مراقبین مؤثر است، همسو است. از سوی دیگر نتایج نشان داد یکی دیگر از منابع انرژی‌بخش، انگیزش خانوادگی است که نشان می­داد مشاهده سایر اعضای فامیل و آشنایان که در تکریم والدین­شان موفق بوده­اند منبع مهمی جهت ایجاد انگیزه است. در همین راستا مرتضوی و همکاران (1390) نشان دادند که عدم انگیزش خانواده­ها برای مراقبت از سالمندان موجب احساس تنهایی و افسردگی آنان می­گردد. بنابراین تکریم سالمندان با مراقبت از سالمندان متفاوت است و اخلاق نیکو با احساس مسئولیت در مراقبت عجین شده است و این وضعیت نمی­تواند صرفاً با انگیزش مادی رخ بدهد و همان‌گونه که نتایج نشان داد این امر به کمک انگیزش مذهبی و خانوادگی حاصل می­شود یعنی فرد به نیروی قوی­تر و برتری متکی است که به وی کمک می­کند تا مراقبت از سالمند فقط یک مراقبت ساده نباشد بلکه مراقبت با تکریم توأم شود و نکته جالب این­که حتی انگیزش خانوادگی نیز بیشتر در این افراد بعد معنایی دارد و نه بعد مادی. از جمله اینکه آنان به انسجام خانوادگی اولویت می­دادند، والدین خود را دوست داشتند، نسبت به والدین خود احساس دین می­کردند و به شادی سالمندشان اهمیت می­دادند.

مؤلفه دیگری که در تکریم سالمندان نقش داشت صفات مراقبین بود که باعث می­شد تا آنان توانایی تکریم و مراقبت از سالمندان را داشته باشند. این یافته با یافته­ی محمدی شاه بلاغی و همکاران (1386) که نشان دادند که مراقبین می­توانند ویژگی­های بازدارنده و یا تسهیل‌کننده در مراقبت از سالمندان داشته باشند و یافته­­ی ویدال و فریمن (2020) که نشان دادند برخی باورهای کلیشه­ای در بین مراقبین خانگی می­تواند مانع مراقبت بهینه از والدین شود همسو است. در واقع این مراقبین صفات شخصیتی داشتند که به آنان کمک می­کرد تا بتوانند سالمندان را تکریم کنند. از جمله آنان قدرت پذیرش ویژگی‌های سالمندان را داشتند مانند داشتن قدرت پذیرش عصبانیت سالمندان و رفتارهای ناپسند دوران سالمندی، داشتن وجدان بیدار که مانع کم­کاری یا آزار سالمند می‌شد، صبر و حوصله، دلرحمی و دلسوزی، وظیفه‌شناسی، داشتن روحیه پذیرش، اهل مدارا بودن، درک همشیرها و داشتن روحیه همکاری. این مجموعه صفات که در فرهنگ دینی می­توان آن را به حسن خلق دسته‌بندی کرد. برای مثال یکی از شرکت‌کنندگان می­گوید «وقتی مادرم را میبرم حمام بعد دست و پاشون را میبوسم میگم شاید اذیت شده باشند، ازشون عذرخواهی می‌کنم، غذاشون را میدم و کارا تحویل پرستارشون میدم». به این ترتیب می‌توان نتایج حاصل را این‌گونه تبیین کرد که تکریم سالمندان در گرو داشتن صفات و ویژگی­هایی است که مسیر تکریم را تسهیل می­نماید که این ویژگی­ها و صفات می­توانند شناختی باشد مانند باورها و یا شخصیتی باشد مانند وظیفه­شناسی و روحیه همکاری.

آنان در طی مسیر رشد خودشان آموخته­هایی داشتند که مراقبت از سالمندان را بخشی نرمال از زندگی جلوه می­داد و به حفظ سلامت معنوی آنان کمک می­کند. صالحی و همکاران (1399) نیز نشان دادند که سلامت معنوی مراقبین می­تواند بار روانی مراقبت از سالمندان را کاهش دهد. بخشی از این آموخته­ها توسط الگوگیری و یادگیری مشاهده­ای رخ داده بود از جمله الگوگیری از بستگان، الگوگیری از خانواده همسر در تکریم والدین، داشتن سابقه مراقبت از سالمندان. از سوی دیگر آنان یاد گرفته بودند که دلی را نباید شکست؛ بنابراین می­توان گفت مراقبت از سالمند به آموزه­هایی نیاز دارد که از گذشته زندگی آنان آغاز شده است و همچنین در این مسیر، یادگیری ادامه دارد. متن مصاحبه­ها نشان داد این آموخته­ها به شکل عملی بوده و این سالمندان خود الگوی فرزندان خویش در تکریم سالمندان بوده­اند و تکریم سالمند فرهنگ خانوادگی است به این ترتیب می­توان گفت تکریم سالمندان نوعی توانایی است که نمی­توان به سرعت آن را به­دست آورد و فرآیندی است با مسیری طولانی که از گذشته شروع شده و تاکنون ادامه دارد.

در تحلیل داده­ها مقوله­ی هسته­ای دیگری که استخراج شد چگونگی تاب­آوری در مسیر تکریم سالمندان بود. در این مقوله هسته­ای یکی از کدهای سازمان­دهنده عوامل عاطفی آرام‌کننده بود که نشان می­داد کارهایی مانند درد و دل کردن، به دل نگرفتن و انرژی گرفتن از نوه‌ها و فرزندان از جمله عوامل مؤثر در تاب­آوری هیجانی این افراد بود. یکی از مراقبین می­گوید «هر وقت خسته می‌شوم برادرم باهام حرف می­زنه از ثواب کار میگه از زحمات و مشقاتی میگه که مادر کشیده میگه از اینکه بعداً روسفیدیم و اگه از خدا بخایم تواناییش را به ما میده». همچنین معنا در زندگی همچون ارزشمندی مراقبت بهینه از والدین و رنج مراقبت از والدین عامل رشد و پختگی از دیگر روش­هایی بود که به آنان کمک می­کرد تا تاب­آوری­شان افزایش یابد.

این پژوهش نشان داد که تکریم سالمند در بین زنان مراقب در خانواده‌های مذهبی از چهار بعد اساسی انگیزش، صفات، علل علاقه به تکریم و تاب­آوری برخوردار است. این یافته­ها حاوی نتایج مهمی است از جمله آنکه تکریم سالمندان خانوادگی، با عشق و علاقه یک فرآیند است که مراقبین از کودکی آموزش دیده­اند، اما شاید والدینی که توسط فرزندان­شان نگه­داری می­شوند ویژگی­هایی دارند که می­تواند برای ارتباط بهتر به سالمندان آموزش داد و میانسالان در سال­های پایانی میانسالی به شکل دادن این ویژگی­ها در خودشان باید اهمیت بدهند مانند پاکیزگی، کم خوراکی، کم حرفی و سخاوتمندی؛ همچنین خدمات بیمه در سنین جوانی و میانی باعث می­گردد تا سالمندان در پیری بتوانند از عهده مخارج خویش برآیند. همچنین استخراج بسته آموزشی روانی تکریم سالمندان یکی دیگر از دستاوردهای این پژوهش می­تواند باشد. ضمن آنکه می­توان گفت تکریم سالمندان به کرامت مراقب نیازمند است و این در پرتو ایمان به خدا، حاصل می­شود.

این پژوهش محدویت­هایی دارد مانند اینکه منابع گردآوری اطلاعات فقط مراقبین بودند نه سالمندان، همچنین فقط زنان مراقب و مذهبی مدنظر قرار گرفتند و اطلاعات و تجارب مردان مراقب مورد بی‌توجهی قرار گرفت. لذا پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی تکریم سالمندان از دیدگاه مردان متدین نیز بررسی شود. همچنین ویژگی­های سالمندانی که توسط فرزندان­شان مورد تکریم قرار گرفتند نیز بررسی نشد که می­توان این دیدگاه­ها را در پژوهش­های دیگر بررسی کرد.

سپاس‌گزاری و قدردانی

 از کلیه کسانی که ما را در انجام این پژوهش یاری کردند تشکر می­کنیم.

تعارض منافع

[1]. Elderly

[2]. Lovell,M

[3]. Maree, J. G

[4]. Berzoff, J

[5]. Demanze Laurence, B &  Michel, F

[6]. Ahmed, H. A. A. E. K., & Mohamed, B. E. S

[7]. Depreesion

[8]. Sleep disorder

[9]. Appetite disorder

[10]. concentration, attention and memory  disorder

[11]. Sense of hope

[12]. Sense of lonely

[13]. Sas, C

[14]. Chaudhury, H & Oswald, F

[15]. Faronbi, J. O, Adebowale, O, Faronbi, G. O,  Musa, O. O & Ayamolowo, S.J

[16]. Kisvetrová, H

[17]. Ezalina, E., Machmud, R., Effendi, N., & Maputra, Y

[18]. Moore, S

[19]. Bradley, M

[20]. Chopin, J & Beauregard, E

[21]. Makaroun, L, K,  Bachrach, R, L & Rosland, A. M

[22]. Şen, F & Meriç, M

[23]. Reflexive Thematic Analysis

[24]. Clarke, V., Braun, V.

[25]. Hayfield, N

[26]. Credibility

[27]. Transferability

[28]. Conformability

[29]. Dependability

[30].  Hays, D. G., & McKibben, W. B.